Stefan Schlegel, Vus essas l’emprim directur da la nova ISDU. Ina gronda incumbensa?

En emprima lingia in’incumbensa bella ed interessanta... ed in’incumbensa che ha potenzialmain gronds effects. Nus faschain ussa ils emprims pass, ed emprims pass fan adina la via per spezialmain bler. Cun fortuna ed engaschament po la ISDU daventar ina vusch ferma per ils dretgs umans en Svizra – cun pli pauca fortuna e damain engaschament dentant era ina instituziun marginala cun memia paucas resursas e visibilitad.

Tge ha manà Vus tar ils dretgs umans?

Jau ma regord anc bain co che jau hai udì per l’emprima giada dals dretgs umans. I sto esser stà en la 4. classa. Nus avain tractà en scola las differentas religiuns dal mund e lur texts sontgs. Interessant è stà che tranter quella elecziun da las religiuns è era  stà «l’umanissem» e sco ses «text sontg» è vegnida preschentada la decleraziun universala dals dretgs umans. Il scolast ha prelegì or da quel text. Domadus fatgs – da preschentar  l’umanissem sco ina religiun e la decleraziun universala  dals dretgs umans sco in text sontg – para ord vista cun distanza in pau curius. Ma quella giada m’ha quai electrifitgà. Per mai è quai immediat stà plausibel ch’ins sa meglierar il destin dals umans cun als dar dretgs e cun proteger quels dretgs cun als crear spazis libers nua ch’els sa pon manifestar.

Pertge essa Vus anc oz activ tar questa tematica?

Per mai n’han ils dretgs umans mai pers plausibilitad sco med per in meglier mund. Jau hai bain inscuntrà bleras tendenzas politicas ed intellectualas che han fatg beffas dal dretg en general e dals dretgs umans en spezial e che als valiteschan sco cranzs da flurs ch’ins metta sin las chadainas da l’umanitad, sco utopia naiva, sco expressiun d’in stretg spiert burgais u sco moralissem eurocentric. Jau hai però adina pensà: Sche la politica ed il dretg n’han finalmain betg la finamira da proteger ed augmentar la dignitad e la libertad dals singuls umans, tge duai lura esser lur finamira? Tge autra finamira pudess esser legitima?

Han ils dretgs umans era gì in’influenza per Vossa vita?

Per mai, sco per la gronda part dals umans che han la fortuna da pudair nascher en in context segir e liber, èn ils dretgs umans stads in fundament impurtant, ma strusch vesaivel. Els èn ina premissa per mia segirezza e per mia libertad, ma quai crudass en egl pir, sch'els na fissan ina giada betg pli qua. Ma tuttina: ils dretgs umans èn stads il motiv, che jau sun daventà giurist e lura scienzià da giurisprudenza. Jau hai bain emprendì cun il temp, quant limitada che l'influenza dals dretgs umans po esser e quant rutinada e natirala che lur violaziun è, sch'els s'opponan als interess dals pussants. Ma dapli ch'jau ma sun occupà dad els e dapli ch'jau hai vis era exempels, nua ch'els han pudì prestar ina contribuziun reala cun meglierar plaun a plaun la situaziun dad umans, ed uschia procurar che lur dignitad è vegnida protegida meglier. Sco exempel han els effectuà ch'ils uffants pon s’exprimer e ch'els ston da princip vegnir tadlads en proceduras che als pertutgan (era sch'i dat qua anc largias en Svizra). Ubain che umans che vivan ditg legalmain en Svizra na pon betg pli simplamain vegnir exiliads dal pajais, sch'els perdan lur dretg da dimora. Per mai è mes engaschament scientific e per ils dretgs umans pia ina pitschna contribuziun per ch'il mund possia daventar in pau meglier, pli liber e main dolurus.

Pertge dovri la ISDU?

A mai para ch’en Svizra vegnia savens supponì ch’ils dretg umans valian qua insumma. U i vegn supponì en mintga cas ch’i dettia anc insaquants deficits, e sche era quels sajan superads, lura valian ils dretgs umans cumplainamain. Ina imaginaziun fitg statica. Ma: «Dretgs umans n’èn betg in dun, els èn in’incumbensa», sco che Walter Kälin di adina puspè. El è stà l’emprim directur da l’organisaziun predecessura da la ISDU, dal Center da cumpetenza svizzer per dretgs umans. Quai vul dir: Ins n’ha betg simplamain ils dretgs umans perquai ch’els èn vegnids  fixads ina giada en in document giuridic, ins als sto tgirar e reacquistar cuntinuadamain.

Tge po la ISDU far qua?

Ils acquists da la situaziun actuala dals dretgs umans pon ins s’imaginar sco in giardin. Senza ina tgira e cultivaziun regulara creschiss quel spert puspè en e daventass puspè selvadi. Ultra da las dretgiras, da la societad civila e da las medias, è ussa era la ISDU ina da las ortulanas che tgiran quests acquists. Tenor mai duess la ISDU dentant anc far dapli che mo mantegnair il status quo dals dretgs umans. Quai duess esser mo l’emprim da trais pass. En in segund pass po ella gidar ch’ils dretgs umans possian vegnir applitgads per problems che sa preschentan da nov.

Tge problems manegiais Vus?

As imaginai ils umans che han formulà a la fin dals onns 40 la Decleraziun universala dals dretgs umans u la Convenziun europeica dals dretgs umans. Quels umans han chapì e  fixà ils dretgs umans en il context da quella giada suenter la segunda guerra mundiala. Bleras dumondas che sa tschentan a nus oz, n’han els betg pudì prevesair. Tge muntan ils dretgs umans en il context da la midada dal clima? Tge rolla han els tar la regulaziun da l’intelligenza artifiziala u mo gia tar l’utilisaziun da medias socialas? La finamira dals dretgs umans resta la medema: la dignitad e la libertad da la persuna; il context tecnologic, ecologic, economic e social nua ch’ils dretgs umans ston mussar lur effect sa transfurma da maniera fundamentala.

Tge po la ISDU far en quest context?

La ISDU po tematisar gia baud tals svilups, skizzar respostas e discutar quellas cun las purtadras ed ils purtaders da decisiuns responsabels. Ultra da quai po ella far punts: sco organisaziun purtada dal stadi ma independenta po ella intermediar tranter il stadi e la societad; ed ella sa far ina punt tranter debattas internaziunalas davart ils dretgs umans e las discussiuns en l’agen pajais.

Vus avais menziunà anc in terz punct ...

Sco terz punct cuntegnan ils dretgs umans in optimissem da progress ed ina empermischun da progress. Els han la pretensiun da valair per tut ils umans, era per quels che stattan cumplettamain a l’ur da la societad, quels umans che vegnan strusch udids e  che vegnan emblidads sco emprims. Da vegnir plaun a plaun pli damanaivel a questa pretensiun, dovra lavur permanenta. Gidar ad amplifitgar successivamain la sfera d’influenza dals dretgs umans en Svizra, era per quels cun ina situaziun da dretgs spezialmain precara era anc ozendi, quai è ina incumbensa da la ISDU.

Sto era la savida davart ils dretgs umans sa meglierar per quest process da progress per il qual Vus sperais?

Gea. Dretgs umans n’èn betg mo in instrumentari giuridic, mabain era in fenomen cultural. Blers desiderats politics sa laschan formular u en ina lingua dals dretgs umans u en ina lingua alternativa, per exempel en la lingua da la protecziun da l’ambient u dal cumbat encunter inegualitad. In temp eran ils dretgs umans la lingua da standard; tant sco pussaivel vegnivan tut ils desiderats politics formulads en la lingua dals dretgs umans. Ils dretgs umans eran correspundentamain preschents. Dapi in temp sa mida quai però. Desiderats ecologics vegnan formulads pli ferm ord la perspectiva da l’ambient sez (u schizunt ord la perspectiva d’in flum u d’in glatscher) e damain directamain sco dretgs dals umans ch’èn dependents da las resursas da l’ambient. Sche la lingua dals dretgs umans è derasada damain, pudess era la savida davart ils dretgs umans sa diminuir en l’avegnir. Per mai n’è il stadi da savida momentan davart ils retgs umans gnanc decisiv; era in bun stadi da savida sto vegnir tgirà cuntinuadamain. L’incumbensa da la ISDU vegn ad esser da contribuir che la savida davart ils dretgs umans ed ils quitads per ils dretgs umans sa regenereschan da generaziun a generaziun.

Tge savain nus far per ans engaschar per ils dretgs umans?

I dat bleras vias co ch’ins po s’engaschar per ils dretgs umans. Quai n’è betg difficil e mintgin sa  contribuir insatge – independentamain sch’ins ha u crai d’avair pauca u blera influenza. Bleras contribuziuns minimas chaschunan cun il temp in progress perceptibel. Quai entschaiva gia cun in cumportament da consum conscient che resguarda l’influenza per l’ambient e las cundiziuns da lavur che stattan davos il product. Ins po s’engaschar en ina uniun ensemen cun auters per tscherts dretgs u per ils dretgs da tschertas gruppas, per exempel per ils dretgs dad umans cun impediments u per ils dretgs da dunnas u dad umans cun privaziun da la libertad. Ed ins po s’exprimer publicamain a favur dals dretgs umans, cun brevs da lectur, en las medias socialas u cun prender posiziun en il spazi public.

Spezialmain impurtant  ma para ch’ins haja il curaschi da betg taschair – saja quai a chaschun da la festa da famiglia, durant la pausa da café cun collegas da lavur u sin via: sch’i vegn discurrì d’in uman u d’ina gruppa d’umans sco sch’els avessan damain valur che nus, sco sch’ins savess s’empipar da lur destin, sco sche lur patir fiss damain impurtant che noss.

Tge giavischais Vus per la ISDU?

Per la ISDU sper jau ch’ella possia esser in seismograf e ch’ella possia dar il tact per ils dretgs umans en Svizra, chella rendia attent ad uras a svilups critics en connex cun ils dretgs umans, ch’ella prestia agids concrets per dumagnar quests svilups e ch’ella prendia adina puspè il schlantsch per che umans sajan protegids adina meglier en lur dretgs en Svizra.